Poniższy tekst został opublikowany w monografii naukowej Węzły miasta.
 
 

Węzły miejskości w aspekcie życia miejskiego I jego atrakcyjności ekonomiczno-kulturalnej

Anna Jeziorska

 

W dążeniu do rozwiązania problemów współczesnych miast, dotyczących zdegradowanych przestrzeni śródmiejskich pod względem funkcjonalno-przestrzennym i społecznym, szczególna uwaga skierowana jest na przestrzenie publiczne, które pełnią węzłową rolę w strukturze miejskiej. W opracowaniu zakres badań koncentruje się na tradycyjnych obszarach urbanistycznych zdefiniowanych, jako węzły miejskości. Wielowarstwowe formy zagospodarowania przestrzennego, gdzie skupisko różnorodnych funkcji, atrakcyjność i dostępność stanowi o ich sile przyciągania i wpływa na procesy prorozwojowe miasta oraz kształtowanie życia miejskiego. Węzły miejskości w strukturze miasta w ujęciu sieciowym, z uwagi na interakcje aktywności społecznej z przestrzenią publiczną, mogą pełnić rolę ożywiania i uatrakcyjniania przestrzeni śródmiejskich.

Przykładem ilustrującym powiązanie węzłowej roli obszaru miejskiego z fenomenem miejskości jest Plac Zbawiciela w Warszawie. Jego walory przestrzenne rozpoznawalny charakter, różnorodność funkcji, obecność atrakcyjnie uformowanych przestrzeni publicznych oraz dostępność komunikacyjna przyczyniły się do osiągnięcia efektu synergii. Po dekadach zapomnienia, najpełniej wykorzystuje swój potencjał i stał się atrakcyjnym miejscem.

 

Miasta również mają się za dzieło umysłu lub przypadku, ale ani umysł,
ani przypadek nie wystarczają do podtrzymania ich murów.
To, co sprawia ci radość w mieście – to nie jego siedemdziesiąt cudów,
ale odpowiedź, jakiej udziela na twoje pytanie.
(Italo Calvino – Niewidzialne miasta, przeł. Alina Kreisberg)

Począwszy od lat 60. XX wieku wiele miast europejskich będących na różnej drodze rozwoju cywilizacyjnego stara się zapobiec pustynnieniu obszarów śródmiejskich. Podejmują próby utrzymania istniejącej miejskości – wszak „tutaj są miejsca ruchu i zespalania, bez których nie ma życia miejskiego” (H. Lefebvre; za: Jałowiecki, Szczepański, s. 404). Tworzone są programy naprawcze mające na celu odwrócenie bądź łagodzenie negatywnych tendencji społecznych i gospodarczych. Koncepcje ożywienia przestrzeni miejskich w ostatnich dekadach uległy modyfikacji. Początkowe działania ograniczały się jedynie do naprawy struktur materialnych przy jednoczesnym braku aktywizacji przestrzeni publicznych, co z perspektywy czasu okazało się niewystarczające. Wyciągnięto wnioski z porażek. Koniecznym stało się wprowadzenie „współczynnika humanistycznego”¹. Humanizacja przestrzeni publicznej poprzez dostrzeganie potrzeb społeczno-kulturowych społeczeństwa oraz umożliwienie realizacji pozytywnych form aktywności mieszkańców stała się jednym z głównych elementów kreowania przestrzeni publicznej (Jacobs, Gehl). Pod koniec XX wieku, koncepcje zrównoważonego rozwoju, zintegrowanych i wielopłaszczyznowych działań dopiero nabierały kształtu. Projekty naprawcze ewoluowały w kierunku pobudzenia świadomości jego mieszkańców w procesach partycypacji społecznej przy tworzeniu koncepcji, prawa do identyfikacji lokalnej i tożsamości miejsca.

Podobnie jak to miało miejsce w miastach europejskich, współcześnie postępujący proces metropolizacji Warszawy prowadzi do rozrastania się miasta i jego infrastruktury na terenach dotychczas niezurbanizowanych. Równocześnie osłabione zostaje jego centrum. Zdegradowane obszary śródmiejskie wymagają podjęcia działań naprawczych ukierunkowanych na rozwój terenów wewnątrzmiejskich. W praktyce oznacza to również maksymalne wykorzystanie terenów już zurbanizowanych, uzupełnienia i dogęszczanie tkanki miejskiej oraz koncentrację wszelkich funkcji miejskich.

Idea miasta zwartego, nie jest nowa. Zapisana została np. w Karcie Nowej Urbanistyki² czy w Nowej Karcie Ateńskiej³ pod koniec XX wieku. Konieczne ograniczanie zjawiska „rozlewania się miast” z równoczesnym doinwestowaniem i rewitalizacją historycznych obszarów śródmiejskich oraz modernizacją istniejących i tworzeniem nowych przestrzeni publicznych, realizowane jest obecnie w wielu miastach Europy.

Przestrzenie publiczne i ich jakość pod względem gospodarczym, kulturowym, technologicznym i ekologicznym mają wpływ na rozwój miast oraz „odgrywają centralną rolę w tworzeniu warunków życia populacji miejskiej” wynika tak z zapisu dokumentu Karty Lipskiej, przyjętego w ramach polityki spójności przez przedstawicieli państw członkowskich Unii Europejskiej.⁴ Dlatego też głównym elementem polityki rozwoju miast w Europie⁵, w celu poprawienia życia mieszkańców oraz jego atrakcyjności ekonomiczno-kulturalnej i społecznej jest „tworzenie i zapewnienie wysokiej jakości przestrzeni publicznych”. Do powyższych wartości odnosi się również Pakt Amsterdamski⁶, dokument określający zasady rozwoju i funkcjonowania miast w zakresie m.in.: zrównoważonego użytkowania gruntów, mobilności miejskiej, miejskiego rynku pracy oraz zamówień publicznych.

Węzły miejskości

Zważywszy na istotną rolę, jaką odgrywają przestrzenie publiczne w rozwoju miast, szczegółowy zakres podjętych badań koncentruje się na śródmiejskich przestrzeniach publicznych – tradycyjnych obszarach miejskich – zdefiniowanych jako węzły miejskości, według definicji autorskiej przyjętej do powyższego opracowania. Rozpatrywane są według przyjętych kryteriów badawczych: różnorodności, intensywności i dostępności.⁷

Węzły miejskości zostały określone jako wielowarstwowe formy zagospodarowania przestrzennego, odpowiadające koncentracji funkcji i aktywności jej użytkowników w przestrzeni związanej z miejskością.

Węzły miejskości to na przykład place, skwery, skrzyżowania ulic, miejsca czy obszary wokół przystanków transportu zbiorowego, wokół znaczących instytucji itp., miejsca koncentracji funkcjonalno-przestrzennej, gdzie intensywność zabudowy wzrasta odpowiednio do dostępności komunikacyjnej centralnego miejsca danego skupiska i gdzie wykształcił się lub pojawia pewien typ przestrzeni urbanistycznej. Te cechy stanowią o ich węzłowej roli w tkance miasta.

W wymiarze teorii urbanistyczno-architektonicznej zagadnienie węzła omówione zostało w opracowaniach K. Wejcherta i K. Lyncha. Punkty węzłowe zdefiniowane zostały jako jeden z podstawowych elementów, „najłatwiej identyfikowany i zapamiętywany przez mieszkańców strefy zurbanizowanej” (Wejchert – Elementy…, s. 50), oraz „strategiczne ognisko, do którego obserwator może wejść; zwykle skrzyżowanie dróg albo skupisko jakichś cech” (Lynch – Obraz miasta, s. 84). Christopher Aleksander, w swoich rozważaniach na temat wzorców funkcjonalno-przestrzennych dla miasta, określa je mianem węzłów aktywności, bowiem „są potencjalnymi ożywionymi punktami na terenie zamieszkanym przez daną społeczność” (Język wzorców, s. 168). Leon Krier, współtwórca idei ruchu Nowego Urbanizmu, przestrzeń węzłową w strukturze miasta upatruje wyłącznie w postaci placu miejskiego. Niezależnie od jego skali, „zarówno wielkie, metropolitalne, jak i drobne, intymne, lokalne przestrzenie muszą mieć trwały i rozpoznawalny charakter” (Architektura wspólnoty, s. 163). W aspekcie kategoryzacji przestrzeni w strukturze miasta oraz ich form usieciowienia K. Pluta „węzły i punkty centralne” miasta określa, jako „przestrzenie publiczne związane z transportem” (Przestrzenie publiczne miast europejskich, s. 68).

Z. K. Zuziak problem roli węzła miejskości w układzie strukturalnym przestrzeni miejskiej postrzega jako element tożsamości urbanistycznej, w szczególności znaczący w odniesieniu do urbanistycznych założeń historycznych.

W wymiarze socjologicznym, B. Jałowiecki i M. Szczepański zwracają uwagę na sferę symboliki zawartej w przestrzeni publicznej miasta. Jego ulice, place, skwery „są także zakodowaną historią miasta, pamięcią kolejnych pokoleń jego mieszkańców. Architektura domów mieszkalnych, reprezentacyjnych budowli i kościołów wyraża ewolucyjne zmiany stylów, gustów, mody, jest więc przekazem historii i kultury” (Miasto i przestrzeń…, s. 399).

Jednak każde odczytanie tego przekazu wymaga znajomości kodu kulturowego. O ile w zglobalizowanym świecie haseł, logo i skojarzeń możliwe jest uniwersalne działanie światowych symboli, to przekaz historyczny – działanie w czasie – wymaga wiedzy. Obraz tego, co poznajemy, przechodzi przez pryzmat tego, jak poznajemy i jakie jest nasze instrumentarium, jaką posiadamy wiedzę.

Pojęciem mającym kluczowe znaczenie dla zrozumienia kulturowej istoty fenomenu miejskiego, miasta, jest miejskość. Wyróżnikami kultury miejskiej, świadczącymi o jakości charakteru życia w mieście, jest ogłada, obycie oraz uprzejmość. Kultura miejskości stanowi o istocie życia miejskiego, o jego formach, przejawach, stylach zachowań i użytkowaniu. Ma wpływ na kontakty społeczne oraz budowanie społecznej tożsamości, a także funkcję i interakcje, którym towarzyszą funkcjonalne i przestrzenne relacje z przestrzenią publiczną. Można przyjąć, że pod względem przestrzennym „dojrzała miejskość” przejawia się obecnością atrakcyjnie uformowanych przestrzeni publicznych i odpowiednio rozwiniętą ich siecią w strukturze miasta.

Kultura miejskości

Po okresie transformacji ustrojowej oraz na kanwie wzrastającego od lat zainteresowania kulturą miejskości współczesnych Polaków powstał raport Nowi mieszczanie w nowej Polsce, autorstwa P. Kubickiego. W raporcie podjęta została próba uchwycenia poziomu miejskiego stylu życia oraz nakreślenia portretu współczesnych mieszkańców miast, odbiorców i uczestników działań partycypacji i aktywizacji społecznej w przestrzeni miejskiej. Autor określa ich mianem nowych mieszczan.

Wśród współczesnych nowych mieszczan, dostrzec można tych, którzy posiadają cechy zarówno XIX-wiecznego mieszczaństwa „czerpiącego przyjemność z leniwie sączonej kawy”, jak również takich, których stylem życia w mieście jest „bywanie po pracy w śródmiejskich klubach i pubach”, a także przedstawicieli „klasy kreatywnej, dzisiejszej elity gospodarki opartej na wiedzy” (Kubicki – Nowi mieszczanie…). Polscy nowi mieszczanie to młoda generacja wywodząca się ze wciąż kształtującej się klasy średniej i inteligencji.

Jako jeden z pierwszych klasę kreatywną zdefiniował w swojej analizie R. Florida⁸. Scharakteryzował ją w oparciu o mierniki „TTT”: technologia, talent i tolerancja. W oparciu o wyniki badań wskazywał na uzależnienie klasy kreatywnej od indywidualizmu społecznego. Wskazał również na współzależność skupisk aktywności mieszkańców oraz lokalizacji „miejsca”, mających w konsekwencji bezpośredni wpływ na rozwój gospodarczy. M. Woodford z Uniwersytetu Columbia ujmuje ten problem krótkim twierdzeniem: „Tworzenie warunków dla indywidualnych inicjatyw jest podstawą sprawnej gospodarki” (Mackintosh – Czego…). W kulturze zachodniej zauważalna jest silna relacja pomiędzy indywidualizmem w społeczeństwie i rozwojem ekonomicznym.

W ocenie rodzimych socjologów „wydaje się, że najbliżej nowym mieszczanom do Floridowskiej klasy kreatywnej, zwłaszcza pod względem stylu życia, zawodu, wykształcenia i prestiżu. Przy wysokich poziomach kapitałów społecznego i kulturowego, nowi mieszczanie nie mają jednak tak obfitego jak klasa kreatywna na Zachodzie kapitału ekonomicznego” (Stańczyk – Miraż…). W opinii E. Rewers zawartej w opracowaniu pt. W poszukiwaniu polskiej miejskości, czyli na czym polega specyfika naszej klasy kreatywnej, w społeczeństwie przywiązanym do tradycyjnych systemów wartości problemem jest akceptacja tzw. „miejskiego indywidualizmu klasy kreatywnej”. W konsekwencji może powodować to negatywne, spowalniające skutki w aspekcie życia miasta i jego atrakcyjności ekonomiczno-kulturowej.

Nowi użytkownicy przestrzeni miasta – młodzi, wykształceni ludzie rozpoczynający lub realizujący swoją karierę – nastawieni są na twórczą, aktywną egzystencję w mieście. Wobec oczywistych zmian pokoleniowych użytkowników miast, następuje transformacja postaw, wzorców kulturowych, charakteru społecznego i potrzeb. Współcześnie do miast to właśnie „wybory młodych, twórczych ludzi, sztuka, kultura przyciągają nowe technologie” (tamże).

Dla przestrzeni miejskich to nie tylko przyszłość, ale już teraźniejszość i szansa na rozwój. Zagospodarowanie przestrzeni publicznych musi odpowiadać na takie wyzwania swoją wielofunkcyjnością oraz tworzyć możliwości dla realizacji np. nowoczesnych form kultury i kreacji, różnorodnych akcji pozainstytucjonalnych aktywizmu miejskiego. Przestrzeń publiczna powinna być dostępna dla innowacyjnego środowiska, atrakcyjna dla różnych grup mieszkańców i turystów.

Znaczenie węzłów miejskości

Najważniejsze cechy węzła miejskości pod względem złożoności to różnorodność, intensywność, dostępność – każda z nich jest tak samo istotna. To one decydują o sile przyciągania oraz wpływają na procesy prorozwojowe w mieście. Przestrzenie węzłowe „potęgują interakcje, wzajemne kontakty, handel i energię życiową miasta” (Landry – Kreatywne miasto). Przy współudziale nauki, kultury oraz szeroko rozumianych usług – posiadają potencjał do wytwarzania zjawiska synergii.

Są to przestrzenie istniejące w strukturze miast, już ukształtowane, poddawane renowacji, odnowie, możliwe do odzyskania, przekształcane (np. w dzielnicach przemysłowych, przestrzenie poindustrialne) lub kształtowane od nowa, tworzone na terenach z tzw. „odzysku”, redefiniowane bądź legitymujące się tożsamością przeniesioną z zupełnie innych miejsc i czasów.

Różnorodność funkcji przestrzeni publicznych i ich użytkowanie mają wpływ na wydłużony czas przebywania mieszkańców w przestrzeni miejskiej – wydłużenie aktywności dobowej i sezonowej. Nie ogranicza się ono już tylko do dojścia do pracy i wyjścia z niej. Pojawia się możliwość wykorzystania przestrzeni miejskiej do bezpośrednich spotkań, ale również spotkań w świecie wirtualnym, wymiany informacji, idei, inspiracji, czy atrakcyjnego spędzenia wolnego czasu. Obecnie spędzamy coraz więcej czasu poza domem. W przestrzeni medialnej funkcjonuje powiedzenie: „dom jest dziś tam, gdzie znasz hasło do wi-fi”, a w przestrzeni socjologicznej pojawia się określenie „dematerializacji domu”.

Współistnienie w jednej przestrzeni publicznej kilku funkcji: kultury, nauki, różnych form konsumpcji oraz usług dla codziennych potrzeb, umożliwia potencjalnym użytkownikom znalezienie nie tylko optymalnej oferty, ale także własnego miejsca w przestrzeni miasta, a nawet pewnej tradycji użytkowania danego miejsca. „Masowość, czytelność dla jak największej grupy odbiorców nadaje miejscu znaczenie, jest czynnikiem aktywizującym miasta” (Lorens – Fenomen miejsc biesiadnych w mieście).

Różnorodność kontaktów, obserwacja, komunikacja społeczna, uczestniczenie w codziennym życiu miejskim prowadzą w konsekwencji do aktywności i rozwoju społeczeństwa w sferze kulturowej i gospodarczej. Autor analizy pt. Kreatywne miasto, Charles Landry, różnorodność kontaktów umiejscowionych w przestrzeniach publicznych postrzega jako przyczynę „do rozwoju kreatywności, ponieważ pozwala ludziom wyjść poza krąg relacji rodzinnych, zawodowych i towarzyskich. W przestrzeni publicznej można poszerzać własne horyzonty, odkryć to, co nieznane i zaskakujące, eksperymentować i podejmować ryzyko” (s. 148).

M. Bogunia-Borowska w opracowaniu Kultura codzienności – portret Polaków dziś i jutro zauważa: „codzienność zmaga się z dwiema przeciwstawnymi siłami: ustanowieniem czegoś trwałego i stałego oraz fascynacją i wchłanianiem tego, co absolutnie nowe i zmienne” (s. 24). Intensywność zdarzeń, bodźców oraz wzmożona aktywność życia codziennego, wynikająca z intensywności rozmieszczenia funkcji w przestrzeni miasta, pozostają w ścisłej relacji z konkurencyjnością i rozwojem gospodarczo-kulturowym. W szczególności możemy to odnieść do punktów węzłowych, ponieważ to właśnie tam skupia się życie codzienne mieszkańców.

Intensywność jest wypadkową dostępności. Oczywiście, każda oferta ma swą indywidualną atrakcyjność, ale każda może się rozwijać tylko poprzez maksymalizację jej dostępności.

Walor dostępności w wymiarze funkcjonalno-przestrzennym oznacza łatwość dotarcia i brak barier komunikacyjnych. Ze względu na intensywność ruchu pieszego, istotą jest przyjmowanie w pierwszym rzędzie rozwiązań przyjaznych dla pieszych, rowerzystów, jak również dla użytkowników transportu publicznego (Gehl). Chr. Aleksander, odnosząc się do węzłów aktywności miejskiej, z uwagi na gęstość celów podróży podkreślał aspekt „utrzymania ciągłości komunikacyjnej między miejscem przesiadek a ciągami pieszymi” (Język wzorców, s. 189). W skali miasta o dostępności decydują różnorodne formy usieciowienia i skomunikowania węzła miejskości z układem funkcjonalnym obszaru, tym samym mają wpływ na jego atrakcyjność i potencjalny rozwój. Dla przestrzeni węzłowej ważna jest również dostępność w odniesieniu do różnych grup użytkowników. Dojmującą rolę powinny odgrywać: powszechność jego funkcji i dostępność użytkowa.

Walor dostępności w wymiarze kulturowym jest sposobem postrzegania i rozumienia świata wynikającym z doświadczenia życiowego i poziomu wiedzy. Wiedza jest kluczem otwierającym nowe przestrzenie kultury. Wymiar kulturowy wynika również z języka przekazu, a w przestrzeni miejskiej tym językiem jest estetyka form przestrzeni i detalu architektury.

Suma powyższych czynników stanowi o atrakcyjności celu w rozumieniu węzła miejskości, zaś adresatem atrakcyjności są uczestnicy miasta, którzy swą obecnością i aktywnością (bądź absencją i pustką) wieńczą zabiegi twórców i inwestorów, jednak w skomercjalizowanym świecie atrakcyjność staje się produktem z falującymi wskaźnikami sprzedaży, poddającym się podobnym zabiegom marketingowym co inne towary.

Przykład węzła miejskości: Plac Zbawiciela w Warszawie

Współczesnym modelem węzłów miejskości mogą być wnętrza urbanistyczne, takie jak chociażby Plac Konstytucji, Plac Zbawiciela, Plac Unii Lubelskiej i inne istniejące oraz te, które w obszarze Śródmieścia Warszawy mogłyby być wykreowane, jako atrakcyjne, przyciągające społeczności lokalne, ale również turystów, zwolenników miejskiej atmosfery.

Spośród wielu przestrzeni miejskich, mających wszelkie cechy węzła miejskości, przykładem godnym opisu jest śródmiejski Plac Zbawiciela w Warszawie. Charakteryzuje się wielofunkcyjnością, przy równoczesnym zharmonizowaniu użytkowych i rekreacyjno-kulturowych funkcji z rozpoznawalnymi relacjami urbanistyczno-architektonicznymi.

Powstał w ramach założenia urbanistycznego autorstwa Augusta Muszyńskiego, w czasach panowania Króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W latach 1766–1768, w oparciu o oś symetrii zamku Ujazdowskiego stworzono jednolitą kompozycję nowo wytyczonych ulic i placów gwiaździstych. Wówczas powstały: Plac Na Rozdrożu, zaprojektowany jako pęk alei, oraz dzisiejsze place: Unii Lubelskiej, Politechniki i Zbawiciela. Główny element osi kompozycyjnej, na linii wschód–zachód, stanowi obecna aleja Wyzwolenia i ulica Nowowiejska biegnąca w kierunku Woli (Jaroszewski – Architektura królewska, w: Zahorski – Warszawa w wieku Oświecenia, s. 203).

Plac Zbawiciela, dawniej zwany Placem Rotundy, nabiera na znaczeniu na przełomie XIX i XX wieku. Prowadzona przez przestrzeń placu linia tramwajów konnych zamieniona zostaje na tramwaj elektryczny. Z dzielnicy przemysłowo-rozrywkowej stopniowo przekształca się w zamożną dzielnicę mieszkaniową dla inteligencji i kapitałowych elit stolicy. Na początku XX wieku, w miejscu znanej warszawskiej „Czerwonej Karczmy” przy placu Rotundy zostaje wzniesiony neobarokowy kościół Zbawiciela autorstwa J.P. Dziekońskiego. Jego smukłe wieże stają się wyznacznikiem południowej perspektywy ulicy Marszałkowskiej oraz charakterystycznym dominującym elementem przedwojennej Warszawy (Kasprzycki – Korzenie miasta, s. 309). Powojenne regulacje przestrzenne lat 50., obejmujące Plac Zbawiciela w ramach koncepcji projektowej Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej⁹ zawartej w Sześcioletnim Planie Odbudowy Warszawy, kierowały się zasadą „konieczności powiązania budownictwa mieszkaniowego z wielkimi założeniami architektoniczno-urbanistycznymi w centrum miasta” (Sześcioletni plan…, s. 231). Przewidywały nadanie mu jednolitej formy architektonicznej, otoczenie placu arkadami oraz eliminację wież kościoła Zbawiciela (Knothe, w: Sześcioletni plan…, s. 233, rys. 5). W odniesieniu do założenia Stanisławowskiego, planowano intensyfikację zabudowy mieszkaniowej przy równoczesnym wydobyciu historycznych wartości przestrzennych tego obszaru (Guranowska-Gruszecka – Śródmieście Warszawy w XX wieku, s. 353). W wymiarze społeczno-kulturowym kierowano się „dążnością do wprowadzenia robotników do śródmieścia i dzielnic mieszkalnych sąsiadujących ze śródmieściem – przez zburzenie kapitalistycznych tradycji spychania klasy robotniczej na przedmieścia” (Sześcioletni plan…, s. 231).

Koncepcje epoki realizmu socjalistycznego w Warszawie zostały zrealizowane częściowo. W przestrzeni Placu Zbawiciela powojenne bloki zabudowy z podcieniami współistnieją z przedwojennymi kamienicami. Zachowano historyczny układ i szerokość ulic. Było to możliwe w wyniku poprowadzenia nowego południowego odcinka ulicy Marszałkowskiej-bis – obecnie Waryńskiego¹⁰, która połączyła Plac Konstytucji z Placem Unii Lubelskiej i do dziś przejmuje znaczny ciężar ruchu kołowego Śródmieścia. Ocalały również smukłe wieże kościoła Zbawiciela. Współczesna zabudowa placu jest różnorodna pod względem stylów architektonicznych i w swoisty sposób stanowi o przekazie historii i kultury.

Obecnie, po dekadach zapomnienia, Plac Zbawiciela przeżywa renesans, ciesząc się wysoką frekwencją. Efekt synergii, jaki dzisiaj obserwujemy, zaczął się od impulsu. Może tym impulsem był głośny film pt. Plac Zbawiciela, autorstwa Joanny i Krzysztofa Krauze, nakręcony w 2006 roku. Z pewnością wyjątkową inwestycją okazało się otwarcie w 2011 roku restauracji „Charlotte”, która – jak wspomina w wywiadzie dla Gazety Wyborczej jedna ze współwłaścicielek – „trafiła w jakąś powszechną pokoleniową potrzebę 20- i 30-latków” (Sroczyński – Charlotte…). Aktualnie, bez względu na sezon, w podcieniach funkcjonują tłumnie odwiedzane ogródki kawiarniane i restauracyjne. W przestrzeniu placu, na Osi Stanisławowskiej, w 2012 roku wzniesiona została „Tęcza”¹¹ – instalacja artystyczna autorstwa Julity Wójcik, eksponowana w ramach projektu artystycznego „Fossils and Gardens” z okazji piastowania polskiej prezydencji w Unii Europejskiej. Inicjatywy gospodarcze przyciągnęły inicjatywy kulturalne, pomnażając potencjał gospodarczo-kulturowy miejsca. Plac Zbawiciela niemal od dekady wymieniany jest jako najmodniejsze miejsce Warszawy. „To tu swoją karierę rozpoczęło słowo »hipster«¹², tu działa Charlotta, pierwsze w Warszawie połączenie kawiarni, piekarni i winiarni, w której ustawiono wspólny stół, oraz klub Plan B, którego schody wejściowe co weekend zapełniają się ludźmi” (Śmigieł – 11 najmodniejszych miejsc Warszawy). W przestrzeni medialnej określany jest mianem „hipsterskiego centrum Warszawy”, opisywane jest również zjawisko „fenomenu placu Zbawiciela”.

Co decyduje o sile przyciągania placu? „Stali bywalcy chórem wymieniają podobne przymioty: w centrum, a jednak na uboczu. Klimatycznie, przyjaźnie i europejsko” (Fenomen placyku…). Rozpoznawalny charakter oraz atrakcyjnie uformowane przestrzenie publiczne licznych kawiarni, klubów i restauracji przyciągają mieszkańców i turystów. Zlokalizowane są tu również banki, biura, studio tańca i jogi, ale i kościół, kaplica i szkoła Metodystów. Elementami integrującymi środowiska artystyczne są działające w bliskim sąsiedztwie: studyjne Kino Luna oraz Teatr Współczesny.

W skali miasta Plac Zbawiciela charakteryzuje się różnorodną dostępnością komunikacyjną oraz powiązaniami z układem struktury przestrzennej obszaru, zarówno na linii Północ–Południe: Plac Konstytucji – Plac Unii Lubelskiej, jak również na linii Wschód–Zachód: Plac na Rozdrożu – Plac Politechniki, oraz poprzez biegnącą skosem ulicę Mokotowską z Polami Mokotowskimi i Placem Trzech Krzyży. Jest przyjazny dla pieszych, o relatywnie umiarkowanym natężeniu ruchu kołowego i niewielkiej liczbie miejsc parkingowych. Dostępność transportu publicznego, przystanki tramwajowe, niewielki dystans do stacji metra i ścieżek rowerowych oraz powiązania poprzez ciągi piesze (wzdłuż alei Wyzwolenia) z terenami rekreacji Parku Ujazdowskiego oraz kompleksu parkowego Łazienek Królewskich stanowią o jego atrakcyjnej lokalizacji oraz węzłowej roli w tkance miasta. Plac posiada wartości użytkowe dzięki dobrze zharmonizowanym współczesnym funkcjom mieszkaniowym, komunikacyjno-transportowym, usługowym oraz rekreacyjno-kulturowym. Jest przestrzenią o czytelnej i zrozumiałej strukturze, z dobrymi relacjami urbanistyczno-architektonicznymi. Jest łatwo identyfikowany i zapamiętywany. Jako element historycznej Osi Stanisławowskiej, posiada wysoki walor urbanistycznej tożsamości. To przestrzeń dostępna dla różnych grup użytkowników, o dużej sile oddziaływania, atrakcyjne miejsce dla aktywności społecznej i rekreacji miejskiej, dostępne dla innowacyjnego środowiska.

Podsumowanie

O istocie węzła miejskości i jego pełnej roli w strukturze miasta nie decydują jedynie walory historyczne i funkcjonalno-przestrzenne, ale również walory społeczne. Podstawą do satysfakcjonujących rozstrzygnięć problemu przestrzeni węzła miejskości – w rozumieniu: placu, skweru, skrzyżowania ulic, miejsca koncentracji funkcji z punktu widzenia potrzeb współczesnych użytkowników miasta – są: różnorodność funkcjonalna, konkurencyjność, dostępność i bezpieczeństwo, dostrzeganie potrzeb społeczno-kulturowych i tworzenie warunków życia dla populacji miejskiej.

Węzły miejskości w strukturze miasta w ujęciu sieciowym, z uwagi na interakcje aktywności zbiorowisk ludzkich z przestrzenią publiczną, mogą pełnić rolę ożywiania i uatrakcyjniania przestrzeni śródmiejskich, mają wpływ na podniesienie ogólnej dostępności społecznej i komunikacyjnej, wydłużenie atrakcyjności dobowej i sezonowej, stworzenie przestrzeni przyciągających działania społeczne i kulturalne oraz wzmocnienie tożsamości i bezpieczeństwa mieszkańców, również w aspekcie wzmacniania jego centrum oraz podjęcia działań ukierunkowanych na rozwój terenów wewnątrzmiejskich.