Poniższy tekst został opublikowany w monografii naukowej Węzły miasta.
 
 

Słowo wstępne

Krystyna Guranowska-Gruszecka, Małgorzata Łaskarzewska

 

Autorzy kilka lat wcześniej uczestniczyli w dyskusjach nad formułowaniem metodologii wprowadzenia autorskiego problemu badawczego nazwanego roboczo węzłami miejskości (WM). Ten innowacyjny problem dotyczący naszych miast zdiagnozowano podczas przygotowań do grantu NCN skoncentrowanego na kreacji w celu wdrożenia nowej na gruncie polskim teorii kształtowania obszarów metropolitalnych.¹ Oceniono wówczas, że funkcjonowanie śródmieść polskich miast jest w kryzysie, a kształtowane układy przestrzenne charakteryzują się brakiem zharmonizowania form i niedostatecznym rozmieszczeniem różnorodnych funkcji. Stwierdzono również, że choć zmiany architektoniczno-urbanistyczne w śródmieściach dynamicznie rozwijających się miast aspirujących do miana metropolii dokonują się w oparciu o istniejący system projektowania i planowania urbanistycznego, to niepowodzenia systemowego kształtowania śródmieść metropolitalnych we współczesnej rzeczywistości ekonomicznej, politycznej i społecznej powodują dystopijny efekt, pogłębiając kryzys hamujący zrównoważony rozwój. Nie może istnieć budowa wysokościowych obiektów czy przesadna intensyfikacja zabudowy bez terenów zieleni w centrach miejskich; podobnie problematyczne jest powstawanie intensywnej zabudowy mieszkaniowej bez uwzględniania usług podstawowych: oświaty, zdrowia, sportu i rekreacji itp.; tak samo nieskuteczne jest zarządzanie siecią transportową wielkich miast bez włączenia automatyki i robotyki. Centra miast powinny podlegać innym regułom zarządzania transportem, bardziej odpowiadającym skali pieszego niż optymalizacji przewozów, czego środowisko urbanistów nie było w stanie wywalczyć w ostatnich dekadach. Być może jest to proces długotrwały i kosztochłonny. Ponadto, nie są wprowadzane współczesne osiągnięcia dotyczące zrównoważonych modeli systemów mobilności, a wyrywkowe innowacje przy pozostawieniu starego systemu tylko zwiększają chaos, udrożniając w niesprawnym systemie przypadkowe fragmenty systemów transportowych, bez odniesienia się do większej struktury.

Podobne zjawiska występują na wielu innych polach związanych z funkcjonowaniem miasta. Stąd potrzeba podjęcia zintegrowanych inicjatyw badawczych rozwijających te tematy w oparciu o pogłębione analizy zjawisk, ich interdyscyplinarność, konieczność badań wzajemnych oddziaływań, a także potrzeby skutecznej naprawy tkanki i przestrzeni śródmiejskiej w wielu wymiarach materialnych i niematerialnych. Zaproponowano zatem rozbudowanie nowej na gruncie polskim teorii urbanistycznej węzłów miejskości w powiązaniu z innymi węzłami miasta. Podkreślenia wymaga różnica między sformułowaniami węzły miejskości i węzły miasta. Zgodnie z definicjami autorkimi zamieszczonymi na kolejnej stronie, węzły miasta składają się na policentryczną strukturę metropolii, kształtowane wysokością, intensywnością zabudowy, czy np. wyróżniającą się funkcją kompleksów architektonicznych. Natomiast węzły miejskości to przyjazne miejsca aktywności ludzkiej, najczęściej w relacji z przestrzeniami publicznymi.

O ile problematyka ta jest rozpatrywana w niektórych środowiskach naukowych, to niestety w najmniejszym stopniu nie jest przedmiotem rozważań decydentów, którzy podporządkowują się presji niedoskonałego prawa i polityki. Będzie to wymagało przeanalizowania przyczyn niezadowalającego stanu polskich miast oraz ustalenia, jakie są wady dokonujących się zmian w porównaniu do podobnych zmian w wybranych metropoliach europejskich (np. Gandawie czy Paryżu).²

Wyniki tych badań mają istotne znaczenie dla rozwoju śródmieść wielkich miast jako podwaliny nowych teorii w ramach dyscypliny „Architektura i Urbanistyka”. Wprowadzają ponadto nowe pojęcia do projektowania urbanistycznego i planowania przestrzennego, wskazujące elementy struktury miejskiej i ich wzajemne powiązania i zależności. Wspomaga to zasady projektowania, planowania miejskiego w sprzężeniu zwrotnym z różnymi dyscyplinami naukowymi obecnie niewspółpracującymi ze sobą.

Dotychczasowy stan wiedzy w Polsce na temat procesów rozwoju śródmieść, w tym miejsc węzłowych transportu zintegrowanego z formami urbanistycznymi zabudowy, jest niepełny. Często oddzielnie planowany jest system transportowy miasta, a oddzielnie zabudowa – w ramach planów zagospodarowania przestrzennego dotyczących tylko niewielkich fragmentów lub wręcz pojedynczych działek w oparciu o decyzje o warunkach zabudowy. Sprzężenie mobilności w skali miasta, w tym zwłaszcza jego śródmieścia, z planowaniem zabudowy tworzącej nową strukturę metropolii jest działaniem niezbędnym, lecz niedostatecznie opanowanym.

W śródmieściach wielkich miast dokonują się samoistne przekształcenia terenów w oparciu o decyzje o warunkach zabudowy będące wynikiem braku opracowania planów miejscowych lub obecnych uwarunkowań politycznych i trendów ogólnospołecznych. Dokonuje się to także jako wynik ekonomii rynkowej dyktowanej przez deweloperów. Mają one niszczący wpływ dla zrównoważonego rozwoju poszczególnych fragmentów miast, a zwłaszcza śródmieść aglomeracji – przyszłych centrów obszarów metropolitalnych.

Niewątpliwie tempo przemian w ostatnich dekadach jest tak szybkie, że system zarządzania poprzez organa lokalnej i państwowej władzy za nimi nie nadąża. Te przekształcenia powodują, że w miastach jedne miejsca stają się ważniejsze, a inne mniej ważne, jedne przyciągają ludzi, mieszkańców, turystów, i po prostu użytkowników tych terenów, a inne są omijane. Istotą kształtowania wspólnych śródmiejskich terenów w mieście jest człowiek i jego chęć oraz zadowolenie z przebywania w konkretnym miejscu. Żeby odpowiedzieć na te potrzeby należy przeprowadzać wnikliwe i wielostronne studia miejskie.

Pojęcia, definicje

Przechodząc od krytyki stanu zastanego do metodyki przyszłych badań naukowych, należy zacząć od sformułowania podstawowych pojęć i definicji. Przede wszystkim zostały ustalone następujące definicje: węzłów miasta, miejskości, węzłów miejskości oraz przestrzennej struktury metropolitalnej, które na obecnym etapie jako autorskie sformułowania brzmią następująco.

Węzły miasta – to wielowarstwowa struktura metropolitalna. Węzły miasta mogą dotyczyć różnych zagadnień: głównie przestrzennych i funkcjonalnych. Tworzy je zabudowa kształtowana jako identyfikacja miasta wyróżniająca się dominacją przestrzenną, np. poprzez wysokość lub intensywność, o wyróżniającej się funkcji – np. nowe centra usługowe, administracyjne, koncentracje miejsc pracy, centra kultury, a także koncentracje funkcji rekreacyjnych itp. Istotą tych miejsc powinna być dbałość o tożsamość kulturową.

Miejskość – to stanowiące o istocie życia miejskiego formy, przejawy i style zachowań, kontaktów społecznych i innych zbiorowych aktywności, funkcji i interakcji, którym towarzyszą funkcjonalne i przestrzenne relacje człowieka z przestrzenią publiczną. Można przyjąć, że pod względem przestrzennym dojrzała miejskość przejawia się odpowiednio rozwiniętą siecią atrakcyjnie uformowanych przestrzeni publicznych. Pojęcie to ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia kulturowej istoty fenomenu miejskiego.³

Węzły miejskości (WM) – to wielowarstwowe formy zagospodarowania przestrzennego odpowiadające koncentracjom funkcji, czyli aktywnościom, związanym z miejskością. Przykładami węzłów miejskości są: centra miast, centra dzielnicowe i osiedlowe, a także inne koncentracje funkcjonalno-przestrzenne, np. miejsca czy obszary wokół przystanków transportu zbiorowego, gdzie intensywność zabudowy rośnie odpowiednio do dostępności komunikacyjnej centralnego miejsca danego skupiska i gdzie wykształcił się lub pojawia się pewien typ przestrzeni urbanistycznej, który można uznać jako przestrzeń publiczną. W przypadku układów miejskich mających silny związek z gospodarką opartą na wiedzy (KE – knowledge economy), istotną rolę odgrywają węzły miejskości odpowiadające kampusom uniwersyteckim, parkom nauki, parkom technologicznym itp. (Stosowna systematyka może ulec uszczegółowieniu i rozwinięciu w konkretnych przypadkach).

Przestrzenna struktura metropolitalna (PSM) – to identyfikowana pod względem funkcjonalno-przestrzennym struktura urbanistyczna odpowiadająca układom osadniczym znajdującym się w fazie rozwoju metropolitalnego lub wchodzącym w tę fazę. Do charakterystycznych cech PSM zalicza się między innymi:

• policentryczność;
• formy usieciowienia, w których niejednokrotnie powiązania z układem zewnętrznym są co najmniej tak mocne jak relacje funkcjonalne wewnątrz układu (miejskiego obszaru funkcjonalnego);
• dużą różnorodność morfologiczną typów tkanki miejskiej;
• zróżnicowanie modeli PSM pod względem: stopnia złożoności, geometrii układu (gwiaździste, pasmowe itp.), poziomu dominacji głównego centrum nad innymi centrami (węzłami) miejskości i poziomu zintegrowania;
• możliwość podziału na strefy: śródmiejską, miejską, podmiejską (suburbia), exurbia;
• warstwowość terenów i ich funkcji.

Układy metropolitalne charakteryzują się również dużą różnorodnością typologiczną węzłów miejskości.

Modelowe ujęcie struktur metropolitalnych

W badaniach nad strukturą przestrzenną miast polskich brakuje ujęć modelowych. Ostatnie były formułowane na przełomie lat 70./80. Od tego czasu nastąpiły w znacznym stopniu zmiany strukturalne, wynikające m.in. z wprowadzenia gospodarki rynkowej, ale też zbyt ogólnych decyzji urbanistycznych.

Stosowanie w polskich metropoliach oprócz planów miejscowych (pokrywających na ogół zaledwie nikłą część obszarów miast) decyzji o warunkach zabudowy (dotyczących zwykle pojedynczych działek w śródmieściach i nawiązujących dosyć swobodnie do zurbanizowanego otoczenia) powoduje nierzadko powstanie obrazu zaskakującego, aczkolwiek usprawiedliwionego logiką „gry rynkowej”. Brakuje elementów kompozycji urbanistycznej, której polskie środowisko urbanistyczne w XX wieku było liderem, niedostateczny jest system nowych przestrzeni publicznych w rejonach o nowej zabudowie (brak wymogów i zasad ich kształtowania), powstaje ekskluzywna zabudowa (biurowa, hotelowa, apartamentowa) między ubogimi już dziś, ponieważ nieremontowanymi, kamienicami z ubiegłych wieków, doprowadzając do napięć społecznych między użytkownikami tych sąsiadujących terenów o różnym standardzie tkanki miejskiej. Pojawiają się zatem problemy natury społecznej.

Mając na uwadze, że książka ta jest wynikiem pracy statutowej Katedry Projektowania Urbanistycznego i Krajobrazu Wiejskiego Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, badania koncentrują się w znacznym stopniu na Warszawie – obszarze aspirującym do roli metropolii o największym skomplikowaniu i intensywności wśród polskich jednostek i zespołów miejskich.