Poniższy tekst został opublikowany w monografii naukowej Metamorfozy przestrzeni.
Jest dostępny także w formacie PDF.
 
 

Podsumowanie konferencji „Metamorfozy przestrzeni”

Krystyna Guranowska-Gruszecka

 

Świat, w którym żyjemy, nie jest stabilny, ciągle zmienia swoje oblicze. Przestrzeń naszych miast stanowi odbicie znacznie głębszych przemian, które na początku XXI wieku dokonują się wokół nas. Polska, stając się demokratycznym krajem, dostała się w ten wir przekształceń, stymulowanych i ukierunkowywanych przez wielkich tego świata. Ziemię – naszą „globalną wioskę”, gdzie szybkie porozumiewanie się ludzi oddalonych od siebie o tysiące kilometrów jest już codziennością, dzięki rozwiniętej technologii komunikowania się, najpierw ogarnął jeszcze w ubiegłym wieku silny modernistyczny trend ujednolicania standardów i kształtów naszego otoczenia, by dojść do słusznych wniosków, że „spójne to nie znaczy jednakowe”.

Nuda zbliżonych do siebie rozwiązań, domów z fabryk, w oparciu o podobne elementy, wzory, materiały, miasta po horyzont zabudowane takimi samymi „klockami”, niezależnie od tego, czy są to mieszkalne wieżowce Szanghaju¹ czy jednakowe działki z podmiejską prawie jednakową zabudową jednorodzinną, prowokowały do buntu przeciwko takim rozwiązaniom. Był to i jest zarówno bunt architektów, urbanistów, czy innych ludzi zajmujących się kształtowaniem krajobrazu, jak i odbiorców tych dóbr, ujednoliconych przy pomocy totalnych, powtarzalnych rozwiązań.

Na przełomie XX i XXI wieku, wraz z rozprzestrzenianiem się systemów demokratycznych, uruchomiły się w Polsce mechanizmy spójne z nowymi postmodernistycznymi trendami, występującymi już od kilku dekad w świecie, dalekie od wcześniejszego utylitaryzmu. Nastąpił zwrot w kierunku postmodernistycznego postrzegania i opisu zachodzących dziś zjawisk, obejmujących indywidualność form, unikatowość, stosowanie różnorodnych wzorców kulturowych i hierarchii wartości. Zaakceptowano różniące się od siebie potrzeby różnych grup ludności, co w istotny sposób rzutuje na kształtowanie przestrzeni społecznej miast i mniejszych zespołów zabudowy. Dziś miarą współczesności staje się indywidualność oferowanej przestrzeni.

Trend ten wyraźnie ujawnił się w tematyce wypowiedzi doktorantów i młodych naukowców w czasie konferencji. Warto też zwrócić uwagę na tytuł „Metamorfozy przestrzeni”, zaproponowany przez Naukowy Klub Architektury – dostosowany do tych charakterystycznych przemian światopoglądowych, dokonujących się właśnie współcześnie w miastach świata. Pozytywnym przejawem tych zmian jest niewątpliwie większa różnorodność przestrzeni, negatywnym – coraz większy bezład, chaos wynikający ze zbyt rozbudowanej wielowątkowości, prowadzącej do ograniczenia zasad i stosowania obok siebie różnych rozwiązań.

Dla uporządkowania prezentowanego w tym tomie materiału podzielono artykuły na trzy grupy tematyczne. W pierwszej, zatytułowanej IDEA, znalazły się artykuły dostarczające inspiracji wcześniejszymi historycznymi układami urbanistycznymi na przykład warszawskiej Pragi i Chełmna. Z analizy Kordoby w Hiszpanii wyniknął istotny wpływ wierzeń religijnych na rozwój architektury i urbanistyki tego miasta. W artykule „Miasto ukryte Italo Calvino” znajdujemy interpretację niezwykłych opisów historycznych miast odwiedzanych przez autora. Omówiono również dwie różne idee wielkoprzestrzennych koncepcji wprowadzanych współcześnie w życie: Koncepcje Linearnego Systemu Ciągłego Oscara Hansena (na przykładach z Lublina i Warszawy) oraz wizje innych rozwiązań liniowych, w tym Alei Na Skarpie w Warszawie w kontekście możliwości i barier, jakie tworzy obecny nurt urbanistyki społecznej. Udowodniono sens stosowania zasad kompozycji urbanistycznej we współczesnych rozwiązaniach.

Termin urbanistyki społecznej funkcjonuje już swobodnie w kształtowaniu przestrzeni miejskich. Jest ona postrzegana jako społeczna, ze względu na tworzenie jej przez człowieka, z uwzględnieniem wielu czynników, w tym przyrodniczych, kulturowych i właśnie społecznych. Przestrzeń społeczna może też być klasyfikowana z punktu widzenia pełnionych przez nią funkcji, tj. przestrzeń zamieszkania, pracy, wypoczynku. Niektórzy autorzy wyróżniają też przestrzeń konsumpcji[^sm]. Ludzie doceniają wartość przestrzeni: materialną i symboliczną. W poszukiwaniu genius loci przestrzeni miejskiej ta ostatnia nabiera wielkiego znaczenia, stanowiąc podbudowanie wielu idei.

{^sm]:

Wśród wypowiedzi konferencyjnych poruszono w tej pierwszej grupie tematycznej problematykę metamorfozy przestrzeni biurowych w XX i XXI wieku – temat przekrojowy, ukazujący ewolucje idei organizacyjnych biur i ich konsekwencje; przedstawiono też inny przykład – przestrzeni komercyjnej w postaci rewitalizacji ul. Piotrkowskiej w Łodzi; monograficzne ujęcie stadionów jako areny masowych wydarzeń w ostatnim dwudziestoleciu to kolejne przekrojowe ujęcie elementów miasta o określonych funkcjach. Miejsca pracy i rozrywki znalazły zatem w tej części swoje ideowe prezentacje.

Na uzasadnienie tezy postawionej na początku tego podsumowania, w której współczesny świat jest w permanentnym procesie przemian i taki jest stan przestrzeni miejskiej, jej urbanistyki i architektury, należy wspomnieć następujące przykłady. W wypowiedziach z tej konferencji przedstawiono m.in. analizę obecnego stanu dwóch miast projektowanych jako dzieła skończone. Jedno z nich to Brasilia założona w 1960 roku. Założenie autorów określonej wielkości miasta nie sprawdziło się, następowało stopniowe dogęszczanie istniejących kwartałów i rozrost przedmieść (w 2013 roku ludność Brasilii wynosiła ponad 2.700.000 mieszkańców). Podobny los spotkał Chandigar w północnych Indiach – dzieło Le Corbusiera z lat 50. XX wieku. Miasto, któremu nadano określoną wielkość, obrosło wokół dzielnicami slumsów. Nie można było ustrzec miasta od przekształceń i rozwoju. Obydwa wymienione ośrodki miejskie to wielkie metropolie. Założeniem projektowym tak dużego miasta musi być potraktowanie tej struktury jako permanentnie rozwijającej się zarówno na zewnątrz jak i w ramach wymiany istniejących fragmentów. Są to podstawowe zasady idei budowy nowego miasta. Metamorfozy miast istniejących stanowią nieco inne zagadnienie, czasem ujawniające się poprzez bardziej skomplikowane procesy, w efekcie prowadzące np. do wyludniania się niektórych dzielnic, ich degradacji.

Druga grupa tematyczna tego tomu, o nazwie TREŚĆ, poświęcona jest zagadnieniom tożsamości miejsca, znakom czy symbolom pojawiającym się w przestrzeni miejskiej oraz zdarzeniom i działaniom dokonującym się współcześnie. Prawie połowa zamieszczonych tu wypowiedzi dotyczy procesów rewitalizacji fragmentów miast, czyli ożywienia przestrzeni publicznych śródmiejskich, przestrzeni półpublicznych – osiedlowych dzięki działaniom budowlanym, architektonicznym, aranżacji starannie zaprojektowanych posadzek kamiennych w przestrzeniach placów i ulic, udostępnianiu ich w większym stopniu dla pieszych, wzbogaceniu programowemu przyległej architektury, dzięki zabiegom artystycznym. Świadczy to o konieczności ratowania tych historycznych zdegradowanych miejsc. Oprócz ulic działania te dotyczą także terenów postoczniowych i innych poprzemysłowych. Interesująco również przedstawiono artystyczne dokonania w osiedlach mieszkaniowych w postaci sztuki publicznej – malowidła naścienne na ścianach szczytowych bloków mieszkalnych (lata 60. i 70.) jako narzędzie przemian jakościowych modernistycznego środowiska mieszkaniowego. Wśród współczesnych pomysłów przestrzeni adresowanej do dzieci odnajdujemy zachwycające rozwiązania terenów zabaw w mieście. Panel ten wypełniono zatem treściami zgodnymi ze współczesnymi trendami kształtowania społecznych przestrzeni dla różnych grup mieszkańców, również odpowiadających różnym grupom wiekowym.

Trzecia grupa tematyczna, o nazwie FORMA, była skupiona na rozważaniach dotyczących materiałów budowlanych, relacji ze środowiskiem, zagadnieniach budownictwa, ekonomii i geometrii. Przedstawiono tu m.in. budynki netto zero-energetyczne w przestrzeni miejskiej. Specjalne miejsce poświęcono dworcom kolejowym i transformacji ich otoczenia – temat bardzo aktualny w dobie wzmożonej ruchliwości między ważnymi ośrodkami kraju. Współczesne zmiany klimatyczne, które nabierają przyspieszenia w ostatnich latach, sprowokowały rozważania o problemach wody w strukturze miejskiej i w krajobrazie. Przytoczono wiele pozytywnych przykładów harmonijnego wkomponowania elementów związanych z gospodarką wodną w krajobrazy miejskie. W części tej znalazły również miejsce zagadnienia ekonomiczne zarówno dotyczące przekształceń architektury zabytkowej, jak i generalnie rozwoju struktur miejskich w procesie rozwoju gospodarczego.

Tematyka opublikowanych wypowiedzi oraz dyskusja w czasie konferencji odzwierciedla współczesne przemiany cywilizacyjne, dokonujące się w miastach. Czytelnik znajduje tu zarówno świadectwo stanu współczesnych miast i architektury, w przekroju nawarstwień historycznych, jak i najbardziej aktualne tendencje przekształceń. Niewątpliwą zaletą opublikowanych artykułów jest fakt, że dotyczą one, oprócz rozważań o polskiej przestrzeni zurbanizowanej, także urbanistyki i architektury światowej. Problemy te, przez doktorantów i młodych naukowców badane najczęściej bezpośrednio w terenie, w czasie zagranicznych wypraw naukowych, zostały dzięki temu przedstawione z pełnym uzasadnieniem.

W publikowanych artykułach obok zagadnień urbanistycznych i architektonicznych podjęto tematykę ekonomiczną, konstrukcyjną, sięgnięto do socjologii, psychologii społecznej, jak też sztuki, co tworzy wielowątkowy obraz współczesnej metamorfozy przestrzeni miejskiej, wynikającej z dążeń do różnorodności i indywidualizacji w wielu dziedzinach naszego życia.